اخلاق اسلامی

جلسه اول

تهیه کننده :گروه علمی ،پژوهشی شهید صیاد شیرازی  کانون فرهنگی،ورزشی جوانان بسیج بویین زهرا

كلية حقوق مادي و معنوي اين اثر، متعلق به دانشگاه مجازي امام خميني (ره) مي‌باشد.

پس از گذراندن اين درس، با مطالب زير آشنا مي‌شويم:

1. اصول موضوعه علم اخلاق؛

2. مطلوب نهايي از ديدگاه قرآن؛

3. رابطه جهان‌بيني و سعادت؛

4. مفهوم و مصداق سعادت در نظام اخلاقي اسلام؛

5. رابطه ميان شناخت انسان و رسيدن به سعادت.

در هر علمي برخي مسائل را بايد به عنوان اصول موضوعه پذيرفت و اثبات يا رد آن اصول را در علوم ديگري دنبال كرد. علم اخلاق نيز، از اين قاعده مستثنا نيست. در اين درس با برخي اصول موضوعه در علم اخلاق، يعني اختيار انسان و وجود مطلوب نهايي براي وي آشنا مي شويم. همچنين در اين درس به مصداق مطلوب نهايي از نظر قرآن کريم و جايگاه زندگي دنيوي و اخروي از منظر بينش الاهي اشاره مي شود.

نقش اين اصول موضوعه در علم اخلاق، همانند پايه براي هدف اخلاق (تزکيه نفس) است؛ ازاين‌رو توجه به اين اصول موضوعه و تبيين دقيق آن، اهميت والايي دارد. پس از اين درس شما مي‌توانيد ضمن درک دقيق اصول موضوعه در علم اخلاق، مطلوب نهايي و جايگاه زندگي دنيوي و اخروي از منظر قرآن کريم را به خوبي تبيين كنيد.

البته توجه به اين نکته خالي از لطف نيست که اثبات يا رد اين اصول موضوعه را بايد در علومي چون کلام، فلسفه و فلسفه اخلاق جست‌وجو كرد.

اصول موضوعه در علم اخلاق

أ. انسان موجودي است مختار

خودسازي و تزكيه و تهذيب اخلاق وقتي براي انسان ميسّر است كه معتقد به اختيار و توانايي خود در به دست آوردن كمالات و ارزش‌ها باشد؛ چراكه اگر انسان در كارهايش مجبور باشد و اختياري در ساختن سرنوشت خود نداشته باشد، ديگر امر و نهي وي كه بايد چنين كني و نبايد چنان كني و مطرح كردن بايد و نبايد براي او بي‌معنا خواهد بود.  توجه به اصل نام‌برده، علاوه بر اين، از نظر تربيت نيز اهميّت فراواني دارد؛ زيرا اگر شكلي از جبرگرايي در انسان وجود پيدا كند و معتقد شود در كارهايش اختياري از خود ندارد و محكوم عوامل جبري بيروني است، طبعاً در تلاش‌هايش سست مي‌گردد و احساس مسئوليّت از وي سلب خواهد شد.

 قرآن بدون آنكه فاعليّت الهي را انكار كند، مسئوليّت كار انسان را به عهده خود او مي‌گذارد و در عين آنكه فاعليّت حقيقي و تأثير استقلالي را منحصر در خداوند مي‌داند، هيچ‌گاه تأثير فاعل‌ها و علل قريبه و عواملي نظير وراثت، محيط، شير، خوراك و... را انكار نمي‌كند. بينش اسلامي با قبول تأثير همه عوامل نامبرده، روي اختيار خود انسان به عنوان مهم‌ترين آنها تكيه و تأكيد مي‌كند؛ يعني آن عوامل علل تامّه فعل نيستند و صرفاً مقتضياتي براي آن به شمار مي‌روند و از اين ميان آنچه كار را تعيُّن مي‌بخشد و به انجام مي‌رساند، اراده انسان است. از اين رو، هر اندازه كه انسان اراده و اختيار دارد به همان اندازه مسئول است.

ب. انسان داراي مطلوب نهايي است

اكنون كه به عنوان نخستين اصل پذيرفتيم "انسان فاعل مختار است"، مي‌تواند كاري را بر كار ديگري يا فعلي را بر تركي انتخاب كند، اصل دوم يعني هدفدار بودن انسان را نيز از آن نتيجه‌گيري مي‌كنيم؛ چراكه انسان مختار هدفي را در نظر مي‌گيرد و فعاليّت‌هاي اختياري خود را براي رسيدن به آن انجام مي‌دهد. بنابراين، اصل دوم از اصول موضوعه‌ي نظام اخلاقي اسلام مي‌گويد "انسان داراي مطلوب نهايي است". مطلوب نهايي از ديدگاه قرآن همة نظام‌هاي اخلاقي در اين عقيده مشترك‌اند كه بايد يك مطلوب نهايي داشته باشند، ولي در تعيين مصداق آن با هم اختلاف دارند. تا آن اندازه كه مربوط به كل نظام‌هاي اخلاقي مي‌شود و قرآن هم به‌طور كلي از آن سخن مي‌گويد. مي‌توان گفت: اين مطلوب نهايي همان چيزي است كه به‌طور فطري براي انسان مطلوب است و از آن به سعادت، فلاح، فوز و امثال آن تعبير مي‌كنيم و چون مطلوبيت آنْ ذاتي مي‌باشد، چون‌و‌چرابردار نيست و نمي‌توان آن را به چيز ديگري تعليل و در پرتو مطلوبيت هدف ديگري توجيه نمود.

در توضيح مفهوم سعادت، مي‌توان گفت: سعادت، لذّت پايدار است و اگر ممكن بود كسي در زندگي هميشه لذّت ببرد او كاملاً سعادتمند بود؛ ولي از آنجا كه زندگي خالي از درد و رنج وجود ندارد مي‌توان گفت: سعادتمند در اين جهان كسي است كه لذّت‌هاي وي از نظر كيفيت يا كميّت نسبت به درد و رنج‌هايش برتري و فزوني دارد و در آن دو ويژگي لحاظ مي‌شود: 1. برتري كيفي، 2. دوام كمي. قرآن نيز در مقايسه بين لذّت‌هاي دنيوي و اخروي به منظور دعوت به سوي آخرت و تشويق انسان به حركت در مسير سعادت معنوي با تعبيراتي نظير:

«وَالآخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبْقَى؛ سراي آخرت بهتر و پايدارتر است» (اعلي، 17). بر اين دو ويژگي تأكيد دارد و پيوسته اين حقيقت را گوشزد مي‌كند كه لذّت آخرت از لذّت دنيا از نظر كيفي بهتر و به لحاظ كمّي پايدارتر است.

زندگي انسان از ديدگاه قرآن

در بينش الهي، زندگي انسان دو مرحله دارد: مرحله دنيا و مرحله آخرت. زندگي دنيوي انسان نسبت به زندگي اخروي وي حكم چشم به‌هم زدن را دارد و چيزي به حساب نمي‌آيد. بنابراين، اگر دنياي انسان همه‌اش همراه با آلام بوده و پر از درد و رنج باشد باز هم در مقايسه با لذّت‌هاي پايدار، ابدي و بهتر و شديدتر وي در جهان ديگر چيزي به حساب نمي‌آيد و هرگاه بتواند در ازاي آلام دنيوي آسايش ابديِ آخرت را به كف آورد، سعادتمند خواهد بود و برعكس، اگر زندگي دنيويش غرق در لذّت باشد، ولي به قيمت بدبختي و عذاب اخروي او تمام شود، به هيچ‌وجه نمي‌توان وي را سعادتمند ناميد.

مفهوم سعادت در قرآن به شكلي مناسب با بينش وسيع الهي درباره انسان به‌كار رفته است. خداوند در اين باره مي‌فرمايد:

«فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَعِيدٌ * فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُواْ فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَشَهِيقٌ * خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيدُ * وَأَمَّا الَّذِينَ سُعِدُواْ فَفِي الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ عَطَاء غَيْرَ مَجْذُوذٍ؛ مردم دو دسته هستند، بدبخت و خوشبخت: شقاوتمندان تا آسمان و زمين هست در آتش جاودان بمانند مگر آنچه پروردگار تو خواهد، كه او هرچه خواهد مي‌كند. و سعادتمندان مادام كه آسمان و زمين هست در بهشت جاودان بمانند مگر آنچه خداي تو خواهد، كه اين بخششي قطع نشدني است. (هود، 105 ـ 108)

قرآن، در مواردي نيز واژه فلاح را به‌كار برده است.

«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ؛ به تحقيق مؤمنان رستگار شدند» (مؤمنون، 1). قرآن، فلاح و رستگاري را به عنوان هدف از انجام كارهاي خوب مطرح مي‌كند كه همه كارهاي عبادي و افعال شايسته را براي رسيدن به آن بايد انجام داد.

در اين قسمت با مطالب ذيل آشنا شديم:

1. اصول موضوعه در علم اخلاق که در اين درس بيان شد، عبارتند از: اختيار انسان، وجود مطلوب نهايي براي انسان؛

2. تأثيرگذارترين عنصر در افعال انسان، اختيار وي است و عواملي ديگر همچون محيط، وراثت، شير و... از عوامل ناقصه افعال ما به شمار مي آيند؛

3. لازمه طبيعي اختيار انسان،‌ هدفمندي او در افعالش است؛ پس او مطلوب نهايي دارد؛

4. قرآن کريم از مطلوب نهايي انسان، به سعادت، فوز و فلاح ياد کرده است؛

5. سعادت، همان لذت پايدار است که با توجه به ممكن نبودن چنين لذتي در اين دنيا، بايد به دنبال لذتي بود که اولا برتري کيفي و ثانيا دوام کمي داشته باشد؛

6.از آن‌جا که زندگي دنيوي در مقابل زندگي اخروي چيزي به شمار نمي‌آيد، سعادتنمد کسي است که به گونه‌اي رفتار كند که از لذت‌هاي پايدار آن در آخرت بهرمند شود.

 منابعي براي مطالعه بيشتر

1. طباطبايي، سيد محمدحسين، الميزان في تفسير القرآن،ج11، بيروت، موسسة الاعلمي للمطبوعات، 1417

به برخي از اصول موضوعه در علم اخلاق اشاره شد. در اين قسمت اصل سوم از اصول موضوعه، يعني "تاثير تلاش انسان در وصول به هدف" تبيين مي شود. اهميت اين اصل بدين لحاظ است که قرآن کريم در آيات متعددي با تعبيرهاي گوناگون بر آن تاکيد مي ورزد و بدون توجه به آن، دو اصل ديگر که قبلا بيان شدند نيز، کارآيي خود را از دست خواهند داد. در اين قسمت ضمن بيان آيات قرآن کريم،‌ ابعاد گوناگون اين اصل روشن مي‌شود.

پس از اين درس شما مي‌توانيد با استفاده از آيات قرآن کريم ابعاد گوناگون اين اصل را توضيح داده و اهميت آن را در علم اخلاق تبيين كنيد.

ج. تأثير تلاش انسان در وصول به هدف

اصل سوم اينكه انسان بداند تلاش‌هاي او در رسيدن به اهداف و خواسته‌هايش نقش دارد و نتيجه‌ي آنها عايد خودش مي‌گردد تا با دلگرمي به تلاش و فعّاليّت بپردازد؛ چراكه اگر انسان مطلوب نهايي داشته باشد، ولي گمان كند كه كارها و تلاش‌هايش بي‌اثرند و يا نفع آنها عايد ديگران مي‌شود و به هر حال در نزديك شدن وي به آن مطلوب و هدف نهايي مفيد نيستند، در اين صورت انگيزه كار و كوشش در وي ضعيف خواهد شد و براي رسيدن به آنها خود را به زحمت نمي‌اندازد.

قرآن مجيد روي اين اصل نيز تأكيد فراوان دارد و در آيات بسياري ابعاد مختلف آن را كه در بالا يادآوري كرديم توضيح مي‌دهد. اكنون به برخي از اين آيات اشاره مي‌كنيم:

الف. آياتي دلالت بر اين دارد كه سعادت يا شقاوت ابدي و اخروي انسان در گرو اعمال خود اوست و هر كاري كه در اينجا مي‌كند نتيجه‌اش را در آخرت خواهد ديد كه در بعضي از آنها تعبير عمل به كار رفته است، نظير آيات:

«فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ * وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ؛ پس هركس هم‌وزن ذره‌اي كار خير انجام دهد آن را مي‌بيند و هركس هم‌وزن ذره‌اي كار بد كند آن را مي‌بيند». (زلزال، 7 ـ 8)

و آيات ديگري كه تعابير عملوا، تعملون، يعملون و... را به كار برده‌اند. در برخي ديگر از اين آيات تعبير فعل به كار رفته است، نظير آيه:

«وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ و كار نيك انجام دهيد، شايد رستگار شويد». (حج، 77)

و در بسياري از آيات تعبير كسب به كار رفته و گوياي اين حقيقت است كه نتيجه نهايي زندگي در گرو كسب انسان است، نظير آيه: «هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاَّ بِمَا كُنتُمْ تَكْسِبُونَ؛ آيا جز به آنچه انجام مي‌داديد كيفر داده مي‌شويد؟» (يونس، 52)

«جَزَاء بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ؛ به كيفر اعمالي كه انجام مي‌دادند». (توبه، 95)

بنابراين، آيات فوق اثبات مي‌كنند كه تنها كسب يا عمل اختياري انسان موجب بدبختي يا فلاح وي مي‌شود، نه چيز ديگري غير از آن.

ب. در گروه ديگري از آياتْ اين حقيقت تبيين شده كه هر كاري انسان انجام دهد خوب يا بد، نتيجه‌اش عايد خود او مي‌شود، نظير آيه:

«إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لأَنفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا؛ اگر نيكي كنيد به خودتان نيكي مي‌كنيد». (اسراء، 7) اين آيات اين حقيقت را گوشزد مي‌كنند كه نتايج خوب كارهاي انسان هدر نمي‌رود. به‌ويژه بيشتر گوياي اين حقيقت است كه اين نتايج عايد خداوند نمي‌شود؛ چراكه خداوند احتياجي به ديگران ندارد؛ بلكه منافع كارهاي خوب انسان فقط عايد خود وي خواهد شد.

ج. آثار سوء كارهاي بد و ناشايسته انسان نيز تنها دامنگير صاحب آن مي‌شود؛ چنان‌كه آيات بسيار ديگري نيز در اين زمينه وارد شده است، مثل آيه:

«وَلاَ تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلاَّ عَلَيْهَا وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى؛ هيچ كس، عمل (بدي) جز به زيان خودش انجام نمي‌دهد و هيچ گنهكاري گناه ديگري را متحمل نمي‌شود». (انعام، 164) و آيه 15 سوره اسراء مَّنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدي لِنَفْسِهِ وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى؛ هركس هدايت شود، براي خود هدايت يافته و آن كس كه گمراه گردد، به زيان خود گمراه شده است.

اشاره به اين مطلب شايسته است كه ميان اصول مذكور با موضوعات شفاعت، بخشش گناهان و مضاعف شدن پاداش يا نابودي عمل در آخرت ناسازگاري وجود ندارد. زيرا در همه‌ي اين موارد اين عمل و كردار خود انسان است كه زمينه را فراهم مي‌كند.

 در اين قسمت با مطالب ذيل آشنا شديم:

1. انسان هدفدار زماني براي رسيدن به هدف مي‌كوشد که بداند اين تلاش، او را به هدف مي‌رساند؛

2. ابعاد مختلف اصل "تاثير تلاش انسان در رسيدن به هدف" از منظر قرآن کريم، عبارت است از اين‌كه:

أ. سعادت و شقاوت ابدي انسان، در گرو اعمال خود اوست؛

ب.هر کاري که انسان انجام مي‌دهد، نتيجه‌اش به خود وي مي‌رسد؛

ج. آثار سوء کارهاي ناشايست انسان، تنها دامنگير صاحب آن مي‌شود.

3.اعمال انسان زمينه را براي شفاعت، بخشش گناهان، مضاعف شدن و يا نابودي اعمال در آخرت فراهم مي کند؛ بنابراين ميان اين اصل و اين موضوعات منافاتي وجود ندارد.

 منابعي براي مطالعه بيشتر

1.طباطبايي، سيد محمدحسين، الميزان في تفسير القرآن، ج13، بيروت، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، 1417 ق.

وجوه اشتراک نظام اخلاقي اسلام با ديگر نظام هاي اخلاقي که همان اصول موضوعه سه گانه بود تبيين شد. در اين قسمت در پي اين هستيم که يکي از تفاوت‌هاي نظام اخلاقي اسلام با ديگر نظام‌هاي اخلاقي را در تعيين مصداق سعادت تبيين کنيم. از آن‌جا که چنين تفاوتي در واقع به تفاوت در جهان بيني بر مي گردد،‌ شناخت درست جهان بيني اسلام کمک شاياني به اين بحث خواهد نمود.

با مطالعه اين درس با مفهوم و مصداق سعادت در نظام اخلاقي اسلام آشنا مي‌شويد؛ همچنين مي‌توانيد ضمن فهم درست رابطه جهان بيني و سعادت، تفاوت دقيق نظام اخلاقي اسلام با ديگر نظام‌هاي اخلاقي را درباره مصداق سعادت تبيين کنيد.

تفاوت نظام اخلاقي اسلام با ديگر نظام‌ها

گفتيم: هر نظام اخلاقي بر سه اصل موضوعي بنا مي‌شود:

1. انسان، مختار است؛

2. در افعال اختياري خود، هدفي را دنبال مي‌كند كه داراي مطلوبيت ذاتي است؛

3. يگانه راه وصول به آن هدف، انجام دادن افعال اختياري خواهد بود؛ يعني در حقيقت، اين افعال اختياري هستند كه موجب سعادت يا شقاوت انسان مي‌شوند.

البته بايد يادآوري كنيم كه بسياري از نظام‌هاي اخلاقي توجه تفصيلي به اين اصول نداشته و آن‌ها را به عنوان اصول موضوعه خود مطرح نكرده‌اند؛ ولي با تجزيه و تحليل به اين نتيجه مي‌رسيم كه اين سه اصل، هرچند به‌طور ارتكازي و اجمالي، مورد قبول و پذيرش هر يك از نظام‌هاي اخلاقي خواهد بود.

نظام اخلاقي اسلام نيز در پذيرش اصول فوق با ديگر نظام‌ها هماهنگي دارد و بر اساس اصول نامبرده پي‌ريزي شده است، و در اين زمينه با ديگر نظام‌ها تفاوتي ندارد.

اكنون اين پرسش مطرح مي‌شود كه بين نظام اخلاقي اسلام با ساير نظام‌هاي اخلاقي چه تفاوت اساسي‌اي وجود دارد؟ در پاسخ به اين پرسش در اينجا سه تفاوت اساسي را به ترتيب بررسي مي‌كنيم:

سعادت در نظام اخلاقي اسلام

اختلاف اساسي نظام‌هاي اخلاقي به لحاظ مفاهيم كلّي نيست؛ بلكه بيشتر به مصاديق آن مفاهيم كلّي مربوط مي‌شود؛ يعني هر انساني به‌طور كلّي فطرتاً طالب سعادت است و هيچ‌گاه اين خواست را نمي‌تواند از خويش سلب كند و مي‌توان گفت اين حقيقت را همه‌ي نظام‌هاي اخلاقي پذيرفته و در آن اتّفاق نظر دارند و اختلاف ميان نظام‌هاي گوناگون اخلاقي، متوجه تشخيص مصداق "سعادت" خواهد بود. مشكل اساسي و نقطه درگيري نظام‌ها و نقطه نظرهاي متنوّع و متضادي كه اظهار مي‌دارند، در پاسخ دادن به اين پرسش خلاصه مي‌شود كه آيا آن سعادتي كه گمشده انسان است و او با همه تلاش خود به دنبال آن مي‌گردد چيست؟

رابطه جهان‌بيني و سعادت

مصاديق "سعادت" در نظام‌هاي گوناگون اخلاقي، با توجه به جهان‌بيني‌هاي متفاوتي كه اساس و ريشه و زيربناي آنها را تشكيل مي‌دهد، متفاوت است. اسلام نيز با توجه به جهان‌بيني ويژه و الهي خود، مصداقي خاص از "سعادت" را مطرح مي‌كند و انجام تكليف و دستوراتي مخصوص را به منظور دستيابي به آن توصيه مي‌فرمايد.

از ديدگاه اسلام ـ اين دين حق ـ انسان موجودي است كه عمري نامحدود و بي‌نهايت دارد و از سوي ديگر، وابسته به خداوند است و هيچ‌‌گونه استقلالي از خود ندارد و متناسب با چنين بينشي، اسلام براي انسان يك سعادت جاودانه و بالاتر از سطح زندگي مادّي را مطرح مي‌كند و برعكس آن، در جهان‌بيني مادّي، انسان موجودي مستقل، با عمر محدود است، و زندگي وي منحصر به همين زندگي دنيا معرفي مي‌شود. به تناسب اين نوع بينش، نظام‌هاي مادّي، براي انسان صرفاً در جست‌و‌جوي سعادت و لذّت دنيوي هستند؛ چراكه وراي آن، سعادت و لذّت ديگري نمي‌شناسند.

اسلام در جهان‌بيني خود و تفسيري كه از جهان ارائه مي‌دهد، به انسان مي‌آموزد كه از يك‌سو، هستي وي كاملاً وابسته به خداوند است و خداوند، به تمام معناي كلمه، "ربّ" انسان است و از سوي ديگر، زندگي او منحصر به زندگي دنيا نيست؛ بلكه زندگي واقعي او آن‌چنان عميق و گسترده است كه زندگي دنيا در برابر آن، چيزي به حساب نمي‌آيد.

به مقتضاي اين بينش، "نظام اخلاقي" اسلام نيز بر دو اصل فوق بنا مي‌شود و در آن از يك طرف "رابطه انسان با مبدأ" و از طرف ديگر "رابطه انسان با معاد" مورد توجه قرار مي‌گيرد؛ از اين رو، آيات قرآن اگر نگوييم در همه موارد، مي‌توان گفت در اكثر موارد، مصداق "فلاح" را سعادت اخروي معرفي مي‌كند.

البته سخن فوق به اين معنا نيست كه اسلام انسان را به ترك كامل دنيا توصيه مي‌كند، بلكه به اين معناست كه بايد رابطه دنيا را با زندگي ابدي حفظ و اندازه‌اش را در مسير وصول به سعادت جاودانه خود رعايت كند و در يك جمله، آن را همان‌طور كه هست، يعني به عنوان وسيله و مقدمه بشناسد و مورد بهره‌برداري قرار دهد.

ارزش‌هاي اخلاقي كه اسلام مطرح مي‌كند با توجه به جهان‌بيني ويژه و مورد قبول خويش خواهد بود، پس ما نمي‌توانيم در چارچوب مكتب اسلام، يك نظام اخلاقي منهاي اعتقاد به مبدأ و معاد مطرح كنيم و چنين نظامي نمي‌تواند نظام اخلاقي اسلام باشد؛ بلكه اخلاقي غير اسلامي و يا حداكثر، اخلاقي التقاطي خواهد بود. نظام اخلاقي اسلام با جهان‌بيني خود ارتباطي ناگسستني دارد و مفاهيم ارزشي مورد قبولش نيز از آن نشأت مي‌گيرد. وقتي مي‌گويد چيزي خوب است، رابطه‌اش را با مبدأ و معاد ملحوظ داشته است و حتي هنگامي كه از فلاح و رستگاري انسان سخن به ميان مي‌كشد نيز رابطه‌اش با مبدأ محفوظ است؛ به اين معنا كه فلاح و فوز، رحمت خداوند است كه به عنوان اجر و پاداش به شما اعطا مي‌كند و توجه به مطلوب نهايي زندگي، سعادت و فوز و فلاح نيز نبايد جداي از توجه به خدا باشد.

خداوند، معمولاً هنگامي كه از سرانجام و پاداش خوبان و نيكوكاران سخن مي‌گويد با تعابير گوناگون و به شكل‌هايي ظريف آن را به خود نسبت مي‌دهد، نظير اينكه:

"إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَنَهَرٍ* فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِيكٍ مُّقْتَدِر؛ پرهيزكاران در باغ‌ها و جويبارهايند در جايگاهي درست نزد پادشاهي مقتدر". (قمر، 55 ـ 54)

و در جايي مي‌فرمايد: "يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا * فِيمَ أَنتَ مِن ذِكْرَاهَا *ِ إِلَى رَبِّكَ مُنتَهَاهَا؛ ترا از رستاخيز پرسند كه هنگام وقوع آن چه وقت است، تو نسبت به يادآوري آن در چه كاري؟ (مرجع) و منتهاي آن به سوي پروردگار توست". (نازعات، 42 ـ 44)

بنابراين، مهم‌ترين اختلاف اساسي بين نظام اخلاقي اسلام با ديگر نظام‌هاي اخلاقي از رابطه عميق بين جهان‌بيني و اخلاق به وجود مي‌آيد؛ و همان‌طور كه گفتيم اختلاف جهان‌بيني‌‌ها موجب بروز اختلاف در تشخيص مصداق سعادت و در نتيجه آن، پيدايش مصاديق متفاوت و متناسب با جهان‌بيني‌‌هاي گوناگون مي‌شود، ولي در مفهوم "سعادت" اختلافي به وجود نمي‌آورد.

 در اين قسمت با مطالب ذيل آشنا شديم:

1.نظام اخلاقي اسلام با ديگر نظام‌هاي اخلاقي در اين مسئله که انسان فطرتا سعادت‌طلب است، هماهنگ است؛

2. اختلاف نظام اخلاقي اسلام با ديگر نظام‌هاي اخلاقي، در تعيين مصداق سعادت است که آن هم به اختلاف در جهان بيني هر يک از اين نظام‌ها بر مي‌گردد؛

3.نظام اخلاقي اسلام - بر خلاف نظام‌هاي اخلاقي مادي - بر جهان‌بيني اسلامي بنيان نهاده شده كه دو رکن دارد: رابطه انسان با خداوند، رابطه انسان با معاد؛

4. ارزش‌هاي اخلاقي در نظام اخلاقي اسلام، همگي با توجه به دو رکن بالا تبيين مي شوند؛

5. بر اساس اين دو رکن است که در نظام اخلاقي اسلام مصداق سعادت، همان سعادت آخرتي است؛

6. بر اساس نظام اخلاقي اسلام، انسان بايد دنيا را مقدمه و وسيله رسيدن به سعادت آخرتي بداند و در ارتباط خود با دنيا،‌ سعادت آخرتي را مد نظر داشته باشد.

 منابعي براي مطالعه بيشتر

1. طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، ج3، 6 و 14، بيرون، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، 1417 .

2. مصباح يزدي، محمدتقي، پندهاي امام صادق (ع) به ره‌جويان صادق، قم، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، 1381.

در قسمت پيشين يکي از تفاوت‌هاي نظام اخلاقي اسلام با ديگر نظام‌هاي اخلاقي (تعيين مصداق سعادت) بيان شد. در اين قسمت به يکي ديگر از وجوه افتراق نظام اخلاقي اسلام با ديگر نظام‌هاي اخلاقي، يعني راه وصول به سعادت مي‌پردازيم. براي تبيين راه‌هاي وصول به سعادت، شناخت جايگاه انسان در نظام اخلاقي اسل